Yazar: Hassina Azizi
Afganistan neredeyse beş bin yıllık uzun bir tarihe sahip medeniyetler kavşağı olarak nitelendirilmiş ve bu medeniyetler çeşitliliği ülkedeki etnik yapıyı da kaçınılmaz olarak etkilemiştir.
Dolayısıyla Afganistan’da birçok etnik grup yaşamaktadır. Afganistan etnik açıdan doğu, batı, kuzey ve güney komşularındaki etnik yapıların buluşma noktası gibidir.
Afganistan’da Peştun, Tacik, Hazara, Özbek, Türkmen, Aymak, Peşeyi, Arap, Kırgız, Beluç, Kızılbaş, Bayat, Pamiri, Hindu ve Sih, vb. dâhil olmak üzere Sınır İşleri, Kabileler ve Kavimler Bakanlığı’nın yayınladığı bir rapora göre 46 etnik grup yaşamaktadır. https://mobta.gov.af/dr/%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85-%D9%88-%D9%82%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D9%84
Afganistan’da çok fazla etnik grup yaşamasına rağmen şimdiye kadar ülke genelinde uluslararası normlara uygun bir şekilde herhangi bir nüfus sayımı yapılmamıştır. Bu nedenle ülkede yaşayan etnik grupların tam sayıları henüz bilinmemektedir. Farklı kitap ve kaynaklarda verilen nüfus ve etnik grupların sayıları genel olarak tahmin esaslı olup doğru rakamları beyan etmemektedir. Dolayısıyla bu çalışmada Afganistan Araştırmaları ve Çalışmaları Merkezi (AFGRC) tahmin esaslı verilen rakamlardan kaçınarak sadece Afganistan’da yoğun olarak yaşayan etnik grupların yapıları ve özelliklerini inceleyecektir.
PEŞTUNLAR
Afganistan’daki büyük etnik gruplardan olan Peştunlar, ülkenin doğu ve güney bölgelerinde yoğun olarak yaşamaktadır. Afganistan Peştunlarının çoğunluğunu Sünni Müslümanlar oluşturmaktadır. Hint-Avrupa dil ailesine mensup olan Peştuca Afganistan dışında Pakistan’ın kuzeybatı kesiminde ve Hindistan Peştunlarının bulunduğu bölgelerde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Peştunların silsilesine bakıldığında en önemli grupları: Dürrânîler, Galzaylar (Gilzaylar), Karlânîler.
TACİKLER
Aryan soyundan gelen Tacikler, Orta Asya ve Aryana’nın yerli halklarından biridir. Günümüzde Afganistan’ın yanı sıra İran, Pakistan, Özbekistan, Kuzey Hindistan, Çin’in Sincan bölgesinde de yaşamaktadır.
Tacikler Sünni mezhebine mensuptur, Hint-Avrupa dillerinin bir dalı olarak bilinen Farsça konuşmaktadır. Ülkenin kuzey ve kuzeydoğusunda; Kabil, Bedahşan, Pençşir, Belh, Ferah, Baglan, Tahar ve Herat gibi bölgelerde yaşamaktadır. Tacikler genel olarak şehirlerde yaşamakta olup ve kabile yapıları olmayan bir etnik gruptur. Kırsaldaki Tacikler geçim için tarımla uğraşır. Tacik nüfus ülkenin siyasi ve kültürel atmosferinin en etkili parçalarından biridir.
HAZARALAR
Hazaralar, genel olarak Afganistan’ın merkezinde Hazaracat isimli dağlık bölgede, Hindukuş yükseltilerinde ve kuzey bölgelerinde yaşarlar. Kırsaldaki Hazaralar hayvancılık ve tarımla uğraşmaktadır. Hazara halkı çoğunlukla Şii mezhebine mensuptur ve dilleri Farsça’nın bir lehçesidir. Abdurrahman Han döneminde Afganistan’dan kaçmak zorunda olan bir kısım Hazara, İran’ın Horasan, Pakistan’ın Beluçistan ve Hindistan’ın çeşitli bölgelerinde yaşamaktadır. Afganistan’da yoğun olarak yaşadıkları iller ise; Bamyan, Gur, Gazni, Vardak, Daykundi ve Uruzgandır.
ÖZBEKLER
Türk halkları arasında yer alan Özbekler, Amuderya’nın güneyinde ve Hindukuş’un kuzeyinde, Belh, Cüzcan, Faryab, Samangan, Tahar, Kunduz, Baglan, ve Bedahşan’da yaşamaktadırlar. Özbekler Afganistan dışında Tacikistan, Özbekistan, Kırgızistan gibi Orta Asya’daki ülkelerde de yaşamlarını sürdürmektedirler. Özbekler Sünni mezhebine mensup olup Ural-Altay dil ailesinin bir dalı olan Özbekçe konuşmaktadır. Kırsal bölgelerde yaşayan Özbekler tarım, hayvancılık ve halı dokumayla uğraşmaktadır. Özbeklerin Karluk, Çağatay, Uygur ve Katağan Özbekleri şeklinde farklı alt boyları vardır. Bu alt boylar sadece dillerindeki çok küçük ayrıntılarla birbirinden ayrılır.
TÜRKMENLER
Türk kökenli olan Türkmenler günümüzde Afganistan, Türkmenistan, İran, Türkiye, ve Irak gibi ülkelerde yaşamaktadır. Afganistan’daki Türkmenler ise Amuderya’nın güney kıyılarında ve Türkmenistan ile sınır olan bölgelerinde; Faryab, Cüzcan, Baglan Kunduz, ve Belh gibi illerde yaşamaktadır. Afganistan’da yaşayan Türkmenler; Teke, Salur, Sarik ve Göklen gibi çeşitli boylardan oluşmaktadır. Türkmenler Ural-Altay ailesinin bir dalı olarak bilinen Türkmence konuşur. Türkmenler Sünni mezhepli Müslümandır ve büyük çoğunluğu tarım, hayvancılıkla ve halı dokumayla uğraşmakta olup Afganistan ekonomisinde önemli bir rol oynar çünkü Afganistan’ın ünlü halılarını ve karakul koyun derisini üretirler bu ürünlerin her ikisi de büyük ihracat getirisine sahiptir.
AYMAKLAR
Aymaklar Farsça konuşan Sünni Müslümanlardır. Aymaklar Aryan soyuna mensup olan Gurlu Hanedanlığı’nın kurucusudur. Tarih boyunca antik Gur bölgesindeki yerli halklarından olan Aymaklar Badgis, Herat’ın doğusu ve Hazaracat’ın batısındaki dağlık arazide de yaşamışlardır. Çoğunlukla “Çehâr Aymak” (Dört Aşiret) olarak bilinirler, ana kısımları Cemşidi, Firuzkuhi, Teymeni ve Suridir. Aymaklar on dokuzuncu yüzyılın sonunda savaşlardan dolayı Afganistan’ın kuzey kesimlerine; Kunduz, Baglan ve Tahar gibi şehirlere dağılmıştır.
Kırsal alanlardaki Aymaklar tarım ve hayvancılıkla uğraşırlar.
NURİSTANİLER
Nuristaniler Afganistan’ın kuzeydoğusunda ulaşımın zor olduğu vadilerin dağlarında yaşarlar. En yaygın görüşe göre Nuristaniler Hint-Avrupa kökenlidir ve on dokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar bağımsızlardı. 1895 yılındaki Abdurrahman Han fethinden sonra İslâm’a geçmişlerdir ve böylece bölgenin ismi Kafiristan’dan Nuristan’a değiştirilmiştir. Nuristanilerin tek bir dili yoktur; beş dille konuşmaktadırlar. Dillerinin Afganistan’daki diğer dillerle bağlantısı yoktur ve Hint-Avrupa dil ailesine mensuptur. Yaşadıkları bölgenin yapısı nedeniyle ülkede izole bir yaşam süren bu etnik grup ülkedeki diğer gruplardan, kültür ve gelenek açısından farklı özellikler taşımaktadır. Nuristaniler tarım ve hayvancılıkla uğraşmakta olup yoğun ormanların varlığı nedeniyle bu alanda ahşap endüstrisi ve onun üretimi de gelişmiştir.
BELUÇLER
Beluçler; Pakistan, Güney Afganistan ve İran sınırının birleştiği Sistan Bölgesi’nde ve ayrıca bu üç ülkede yaşarlar. Hint-Avrupa ailesinden olan Beluççe konuşurlar, ayrıca birçoğu Farsça ve Peştuca da konuşmaktadır. Beluçi gruplar konuştukları dilleri nedeniyle Doğu, Batı ve Güney Beluçiler diye ayırt edilmektedir. Afganistan’daki Beluçlar; Ferah, Nimruz, Kandahar, Uruzgan, Sar-i pol, Balh ve Hilmand’ın çöl ve yarı- çöl bölgelerinde yoğunlukla yaşamlarını sürdürmektedirler. Göçebe olan bu toplum deve yetiştiriciliği ile ünlüdür. Beluçiler’in büyük bir miktarı Pakistan’da yaşar. Pakistan’ın 4 eyaletinden birisi Beluçistan’dır. Beluçi sosyal yaşamı kabile düzenine göre kurulmuş olup tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadırlar.
KIRGIZLAR
Kırgızların yaşadığı bölge Afganistan’ın kuzeydoğu ucunda, Çin sınırında yer almaktadır. Bugün sayıları az olan Kırgızlar; Vahan Koridoru’nda yaşayan, hayvancılık yapan göçebelerdir ve Tacikistan, Kırgızistan, Pakistan ve Çin’in Uygur bölgesinde yaşayan daha geniş Kırgız nüfuslarıyla akrabalardır. Kırgızların geneli Sünni mezhepli olup Kırgızca konuşmaktadır ki bu dil Ural-Altay dil ailesine mensuptur.
ARAPLAR
Araplar ırksal köken açısından Afganistan’daki Sami grubuna ait bir diğer etnik gruplardandır. En yaygın görüşe göre Afganistan’daki Araplar soylarının Orta Asya’yı fetheden Arap ordularından geldiğini kabul etmektedir ancak hiçbiri anadil olarak Arapça konuşmaz. Afganistan’ın kuzeyinde yaşayan Araplar, Farsça veya Özbekçe ve diğer kısmı ise Peştuca konuşmaktadır. Araplar yoğun olarak Balh ve Nengarhar illerinin belirli bölgelerinde yaşamakta olup hayvancılık gelenekleri vardır.
HİNDULAR VE SİHLER
Hindular ve Sihler Müslüman olmayan, kentsel yaşam sürdüren gruplardan birisidir. Kabil, Kandahar ve Ningerhar gibi illerde yaşamakta olup piyasa, kuyumculuk ve ticaret işleriyle uğraşmaktadırlar. Irk olarak Hint Yarımadası ailesine mensup olan Hindular ve Sihlerin ana dili Hintçedir. Dinleri Hinduizm ve Sihizm’dir ve yaşadığı bölgelerde kendilerine özel tapınakları vardır.
YAHUDİLER
Yahudiler şehirlerde yaşamış; ticaret ve piyasa işleriyle uğraşmakta olan bir diğer Müslüman olmayan etnik gruplardandır. Afganistan, yirminci yüzyılın ortalarına kadar Kabil, Herat ve Kandahar küçük Yahudi topluluklara sahipti. Afganistan Yahudileri Yahudilik dinine mensup olup bir kısmı İbranice ve geri kalanı ise Farsça ve Peştuca konuşmaktadır.
